Żupan
Ewa Orlińska-Mianowska |
Żupan (czupan, szupan, ar. dżubba, wł. giuppa), w słowniku kostiumologicznym definiowany jest jako spodni kaftan, część polskiego męskiego ubioru narodowego, noszonego także jako ubiór wierzchni oraz domowy w XVI–XVIII wieku. Jak wzmiankuje Irena Turnau, określenie to funkcjonowało już w XIV-wiecznych archiwaliach (1392) 1. |
W zależności od mody i okoliczności żupan miał różną długość i różnej wysokości i kroju kołnierze. Początkowo szyto go z sukna lub lżejszych tkanin wełnianych, podbijano futrem, nosząc na wierzchu kaftan. W latach 1576–1586 był gęsto zapinany na guziki, miał podwyższony z tyłu kołnierz. Nieznaczne podwyższenie kołnierza wykazują także zachowane XVII-wieczne przykłady tego ubioru. Na podstawie ikonografii wiemy, że podwyższone kołnierze w tyle noszono do ok.1630 roku, a w latach 1640–1659 kołnierz miał równą wysokość z tyłu i z przodu. Niestety nie zachowały się przykłady ubiorów, które potwierdzałyby lub przeczyły takiemu twierdzeniu. Podobnie na podstawie portretów i innych przekazów plastycznych przyjmuje się, że ok. 1660 roku kołnierz był obniżony i miał ścięte naroża, a od 1680 był niski. Kołnierz jednego z niewielu zachowanych z tamtego czasu żupanów ma wysokość: z tyłu 5,5 cm, z przodu 2,5 cm. Wysokość kołnierzy w żupanach XVIII-wiecznych z przodu i z tyłu była jednakowa, przy czym im bliżej końca wieku, tym stają się one wyższe, naśladując kołnierze w ubiorach zachodnich (od 3 do 7 cm w latach 80. XVIII wieku (patrz kat . Modny Świat, poz. II/ 62, II/56). Możliwe, że oprócz mody wysokość kołnierzy dyktowały również względy praktyczne. Żupany zapinano od góry do dołu na małe guziki. Ta forma zapięcia, jak można to zaobserwować na ocalałych przykładach, niewiele zmieniła się na przestrzeni XVII i XVIII wieku. W XVIII wieku pod krytym zapięciem żupana przyszywano haftki. Często zapięcie stanowiły uplecione ze sznureczka szmuklerskie guziczki, które przysłaniano dopinanymi guzami jubilerskimi. Tak tłumaczy się obecność okrągłych obdzierganych dziurek w najokazalszych ubiorach. Wkładano w nie uszka guzów, które obwiązywano po lewej stronie sznureczkiem lub tasiemką, mocując je w ten sposób do poły. Guzy przy żupanie i kontuszu często tworzyły komplety. Większe zdobiły kontusz, mniejsze żupan. Te największe mogły mieć nawet kilka centymetrów średnicy i charakterystyczny pękaty, cebulowaty lub gruszkowaty kształt. Na szczycie umieszczano zwykle szlachetny kamień, który otaczała jubilerska oprawa, nadając całości formę owocu głogu lub róży. Guzy, inaczej zwane pągawicami i kneflami, miały też swoje tańsze wersje, przeznaczone dla mniej zamożnych lub do ubioru codziennego. Wykonywano je techniką odlewania z cyny i ozdabiano barwnymi lakierami.
Męska biżuteria noszona do paradnego stroju zawierała wiele elementów: bogato zdobioną cennymi kamieniami szkofię 2, spinającą delię zaponę i pasy z metalowych ogniw i tabliczek. |
| Żupan w XVIII wieku zakładano pod kontusz, dlatego szyto go zwykle z lżejszych tkanin, a niewidoczne plecy, dla oszczędności, „fałszowano" płótnem. Zimowe wersje żupanów oraz noszone jako ubiór wierzchni, głównie przez uboższych mieszczan lub szlachtę, podszywano futrem. Rękawy były długie i wąskie, zakończone specjalnie krojonymi mankietami. Rozcięcia przy mankietach zapinano na haftki. Na wizerunkach portretowych rękawy wydają się dosyć obszerne w główce, czego nie potwierdzają nieliczne zachowane przykłady podobnych ubiorów. |
Oprócz niewątpliwego podobieństwa do kaftanów wschodnich można zauważyć cechy wspólne polskich żupanów i węgierskich dolmanów, popularnych w Europie zwłaszcza w XVI wieku 3. Oba ubiory można spotkać w XVI –XVIII-wiecznych austriackich księgach krawieckich obok wykrojów żupicy i mente – ubioru wierzchniego spełniającego podobną funkcję jak noszony w Polsce kontusz. |
| Zachowane żupany z XVII wieku |
| Ubiory o charakterze narodowym w kolekcjach polskich opisała Beata Biedrońska-Słota w książce Polski ubiór narodowy zwany kontuszowym (Kraków 2006). Katalog zawiera opisy 80 ubiorów, przy czym żupany stanowią 41 pozycji, a te pochodzące z XVII wieku – 11. W książce znajdują się obrazy i różnego rodzaju dzieła plastyczne, stanowiące ikonografię tego typu stroju. Wśród XVII-wiecznych żupanów 8 pochodzi z pochówków. Wśród strojów wierzchnich zachował się jeden kontusz, niestety oryginalne delie do naszych czasów nie przetrwały. |
| Zawarte w książce krótkie opisy pozwalają jedynie na ogólne porównanie i analizę obiektów. Trudna dostępność obiektów oraz stan zachowania niektórych z nich są przyczyną, że brak tam opisu wielu istotnych detali kroju, m.in. dokładnego opisu kroju pleców, potwierdzającego istnienie tzw. słupa, będącego charakterystyczną cechą kroju kontuszy i późniejszych żupanów. Żupany grobowe z XVII wieku zwykle nie mają zachowanych stykających się z podłożem partii, przez co nie dają odpowiedzi na pytanie: czy już wówczas słup stanowił wyróżnik ich kroju. Portrety nie są dobrym źródłem wiedzy ze względu na sposób ukazywania postaci ustawionej zwykle en face w charakterystycznej reprezentacyjnej pozie. Ponadto wizerunki te często powtarzały i kopiowały wcześniejsze portrety, naśladując nie tylko pozę, lecz także partie ubiorów często nawet w tej samej kolorystyce, na przykład ciemnoczerwony żupan i jasnoczerwona, podbita futrem delia, żółtozłoty żupan i czerwona delia lub jasny, biały lub kremowy żupan i niebieska delia i kontusz. To ostatnie zestawienie znane jest z przekazów historycznych, dotyczących ubioru Jana III Sobieskiego pod Wiedniem. Z listów króla wynika, że oprócz szarży, w której miał zwyczaj chodzić podczas wojennych eskapad jeszcze przed zdobyciem majątku i władzy, miał zamiłowanie do bieli i błękitu. O błękitny kontusz prosił w jednym z listów Marysieńkę. Począwszy od pozy portretowanego po fałdy ubioru, a często także pomniejsze detale, widać wierność schematowi, który nie dawał malarzowi możliwości ukazania indywidualnych cech portretowanego i jego ubioru. Tak też niektórzy historycy próbują tłumaczyć brak portretów Sobieskiego w jego ulubionych barwach i przedstawianie króla w purpurze i złocie, które właściwsze były jego majestatowi. |
| Podejmując jednak próbę rekonstrukcji ubiorów, postaramy się podać charakterystyki zachowanych ubiorów oraz form ich kroju. |
| A. Żupan z kolekcji Antoniego Strzałeckiego |
|
|
| Do najciekawszych i dobrze zachowanych ubiorów należy pochodzący ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie żupan z kolekcji Antoniego Strzałeckiego, opisany jako pierwszy w katalogu Beaty Biedrońskiej-Słotowej. |
| Żupan, wraz z różnymi akcesoriami polskiego XVII–wiecznego oręża, stanowił fragment swego rodzaju stałej ekspozycji w domu kolekcjonera. Mimo iż zachowały się fotografie i relacje o historii wielu obiektów z kolekcji, nieznane jest dokładne jego pochodzenie. |
| Ubiór, mimo zmian dokonanych przez Strzałeckiego – rekonstrukcji podszewki, zachował wiele cech ubioru spodniego w typie żupana noszonego w Polsce w XVII wieku. Uszyty jest z czerwonego adamaszku w motywy geometryczne przypominające romby. Ta jedwabna tkanina jest prawdopodobnie pochodzenia włoskiego.
W tym okresie modne były jedwabie o wzorach drobnych kwiatowych gałązek w lekkim pochyleniu, jak i w tzw. karpią łuskę a scaglie, o czym wspominają ówczesne inwentarze towarów włoskich kupców działających w Polsce. |
Żupan do tali jest lekko pasowany, a niżej poszerzony, podobnie jak kaftany noszone na Bliskim Wschodzie. Plecy krojone są z całej szerokości brytu, która wynosi ok. 60 cm, i nie mają podkroju pasującego w talii ani do wszycia rękawów. Poły wykrojone są ze skosu tkaniny, przez co z przodu zachodzą na siebie na dole. Warto zwrócić uwagę, że to właśnie w połach z przodu znajduje się niewielkie wcięcie na wysokości w talii, które w pewnym sensie pasuje, tj. zbliża ubiór do ciała. Po bokach są odszyte rozcięcia na wpuszczane kieszenie. Rękawy wszyto bez podkroju, za to z klinami uzupełniającymi wykrój pachy, są one zakończone charakterystycznymi mankietami, pokrywającymi wierzch nadgarstka tzw. psim uchem. Takie zakończenie rękawów w tym czasie występowało także w węgierskich dolmanach oraz w męskich i kobiecych kaftanach tureckich. W ubiorach wojskowych stanowiło ochronę rąk dla sięgających wierzchu dłoni karwaszy 4.
Oryginalna, niestety nie zachowała się, podszewka była z niebieskoturkusowej tafty. Wymieniona została na czerwony atłas i ozdobiono aplikacjami w formie lilii w narożach pół. Aplikacje wykonano z XVII–wiecznego niebieskoturkusowego adamaszku we wzory kwiatowe. Motywy aplikacji okonturowano wąskim jedwabno-złotym galonem. |
| B. Żupan Jana III Sobieskiego |
|
|
| Przechowywany jest w zbiorach Muzeum Rzemiosł w Budapeszcie, wśród podobnego typu ubiorów z XVII wieku. O tym, że należał do Jana III Sobieskiego, świadczą zapisy w dawnych inwentarzach kolekcji. W katalogu zbiorów określony jest jako letni kaftan ‒ mente (węgierski ubiór wierzchni noszony na dolman). Określenie: letnie mente może oznaczać, że ubiór był noszony bez stroju spodniego lub że jest uszyty z tkaniny lżejszej niż szyto węgierskie mente, bądź, jak uważają niektórzy badacze, że nie jest podszyty futrem. Podana w inwentarzu zbiorów nazwa ubioru nie wyklucza podobieństwa do żupana. Cechą charakterystyczną na, którą warto zwrócić uwagę, jest duży wykładany kołnierz. Podobny w formie, choć nieco większy, występował we wcześniejszych, XVI–wiecznych zachowanych we wspomnianej kolekcji mente. Żupan Sobieskiego rzeczywiście wykazuje pewne podobieństwo do przechowywanych tam należących do węgierskiej arystokracji wierzchnich mente, zwłaszcza przez krótkie rękawy, sprawiające wrażenie obciętych. |
| Zachowane w zbiorach Esterhazych dolmany i mente z XVI i XVII w. są krótsze od odpowiadających im polskich żupanów i kontuszy. Żupan Sobieskiego zwraca także uwagę piękną tkaniną o bardzo wówczas modnym fantazyjnym deseniu. Piękny złotożółty kolor broszowanego złotą nicią jedwabnego adamaszku pozwala przypuszczać, że jest to wysokiej klasy wyrób włoski lub francuski . |
Wykroje mente, które można by zestawić z wykrojem zdjętym z ubioru Sobieskiego, znajdują się w dwóch księgach krawieckich ze zbiorów węgierskich: słowackiej z 1630 roku z Koszyc i niemieckiej z 1679 roku z Szopronu , w której wykrój mente i dolmana znajdują się razem na jednej ilustracji podpisanej: „Der Ungarische Mento". Zestawione kroje pokazują różnicę w długości rękawów tych ubiorów. Rękawy mente są krótkie, natomiast dolmana długie, zakończone mankietami trójkątnego kształtu, zakrywającymi dłonie. Na rysunku zaznaczona jest też duża liczba guzów i cechy kroju spotykane też w polskich ubiorach, na przykład brak podkroju rękawów uzupełnianych pod pachami wszywanymi klinami, wcięcie poły z przodu na wysokości talii i poszerzenie dołu przez trójkątne kliny. Krój pleców nie został dokładnie przedstawiony. Nie ma także wykroju kołnierza. W zachowanych mente z tego okresu jest on zazwyczaj niską stójką. W księdze podany jest rodzaj tkanin i ich ilość potrzebna do uszycia ubiorów. Dla mente 5 z krótkim rękawem wystarczą 4 łokcie (248 cm), dla dolmana z długim 5,5 łokcia (341 cm). Na podszewkę do rękawów ma wystarczyć 1,5 łokcia. Jako tkaniny do uszycia ubiorów proponowane są: na mante ‒ karazja 6, na dolman ‒ adamaszek 7. Ta ostatnia informacja zdaje się przekonywać, że ubiór Sobieskiego jest ubiorem spodnim, takim jak żupan. Zwraca uwagę piękna jedwabna tkanina, z której został uszyty. Długość ubioru około 135 cm. |
| C. Żupan Stanisława Żółkiewskiego |
|
|
| Ze zbiorów Muzeum Czartoryskich . Uszyty z jedwabnego złocistożółtego atłasu, watowany i pikowany, prawdopodobnie pochodzący z pochówku. Przypuszczalnie uszyty na Wschodzie, być może w Persji, w pierwszym dziesięcioleciu XVII wieku. |
| Jest dosyć długi i obszerny. Jedwabna tkanina, z której został uszyty, jest mocno poprzecierana. W miejscach przetarcia widoczna jest bawełniana warstwa ocieplająca. Pomiędzy warstwą ocieplającą a jedwabną ciemnozłocistą podszewką jest wszyte płótno. Ma wysoki, stojący kołnierz. Poły z przodu zachodzą na siebie i są cięte ze skosu.Wierzchnia prawa poła od wysokości tali w dół jest wycięta. Żupan po bokach jest poszerzony klinami, na dole w połach ma rozcięcia. Górą zapinany jest na pasmanteryjne guzy, od talii w dół na haftki. Rękawy ma nieproporcjonalnie długie, u góry szerokie, zwężające się na dole i przy mankietach, ze szmuklerskim zapięciem, zakończone „psim uchem" i ozdobione szamerowaniem z galonu i pasmanterii. Przeszycia tworzące pikowanie wzdłuż długości i w poprzek rękawów co 2 cm. Długość ubioru około 140 cm. |
| D. Żupan Stanisława Daniłowicza |
|
|
Datowany na ok. 1636 rok, w zbiorach Jana Matejki Muzeum Narodowego w Krakowie. Według historycznych przekazów został wydobyty z grobu Daniłowicza w kościele w Żółkwi 8. Do zbiorów Jana Matejki trafił w 1867 roku. Niestety nie zachowały się relacje z odkrycia grobu Daniłowicza. |
| Długi, uszyty ze złocistego, gładkiego atłasu. Tył krojony „ze słupem". Po bokach dodano kliny zbliżone kształtem do wycinka koła, w szwach bocznych wpuszczane kieszenie. Z przodu zapinany, z prawej strony na lewą, na pasmanteryjne guziki i pętelki umieszczone na lewej pole. Szerokie rękawy wszyto w duże wykroje pach. Linie wszycia rękawów, brzegi rękawów, szwy boczne są ozdobione płaskim sznureczkiem. Kołnierz-stójka zapinany na dwa pasmanteryjne guziczki. Długości ok. 153 cm. |
| Żupany dziecięce |
|
|
Oprócz żupanów noszonych przez dorosłych zachowały się jeszcze dwa udokumentowane żupany z tego czasu, należące do dzieci, także pochodzące z eksploracji grobu 9. Żupan kilkuletniego chłopca, wydobyty z krypty grobowej w kościele parafialnym w Tworkowie. Pochówek datowany na 1683 rok, opis znaleziska podaje: „krojony na prosto (plecy) , rękawy z psim uchem. Kołnierz niski stojący. Długość za kolana" 10. |
| Cechy zachowanych ubiorów |
Na podstawie zachowanych ubiorów statystycznie można zauważyć, że popularne były ubiory w kolorach czerwonym (6 ) i żółtym (2). W większości szyto je z atłasów (4) lub adamaszków (4), a szczególnie reprezentacyjne z aksamitu (2) lub, jak pokazuje ubiór Sobieskiego, z brokatu. Średnia długość ubiorów, odrzucając skrajne przypadki, w tym te na skutek różnych przeróbek ucięte, wynosiła około 135 cm 11. W tym przedziale nie mieści się długi (153 cm) żupan Daniłowicza, przypuszczalnie z 1640 roku lub o wiek późniejszy 12. Statystyka ta nie potwierdza powszechnego przekonania, że żupany w tym czasie były długie, jak na przykład na portrecie Ossolińskiego z synami (Zamek Królewski w Warszawie). Wszyscy portretowani przedstawieni są na nim w długich, sięgających kostek złocistożółtych żupanach i niebieskich ubiorach wierzchnich o długich rękawach z mankietami przykrywającymi dłonie. Brak danych o szerokości dołu zachowanych ubiorów nie pozwala na podanie takiego średniego wymiaru. Można przyjąć, że wynosił od 259 do 342 cm. Krótkie mente opisane w księdze krawieckiej miało szerokość 248 cm. Średnia długość rękawów na podstawie zebranych niepełnych danych także jest trudna do ustalenia. W katalogu Modny Świat, obejmującym ubiory późniejsze, z końca XVIII i początku XIX wieku, wynosi ok. 70 cm . W zachowanych węgierskich księgach krawieckich długość rękawów stanowi 1/3 długości całego ubioru, a w określanym jako capotta Polaco ubiorze wierzchnim w księdze Martina de Andúxar rękawy są nadzwyczaj długie, sięgają ¾ długości całego stroju. Zakładając, że przedstawiony tam wykrój rozplanowany jest na brycie o szerokości 50 – 60 cm (w przybliżeniu 1 łokcia 13), szerokość dołu wynosi ponad 200 cm, długość niecałe 100 cm. Ubiór jest zdecydowanie węższy i krótszy niż zachowane żupany. |
| Wiele z omawianych ubiorów ma oryginalne zapięcia. Najczęściej są to szmuklerskie lub niewielkie guzy z trybowanej złotej lub srebrnej blachy. Nie ma przykładów guzów jubilerskich, które zwykle stanowiły całe komplety i dopinano je na szczególne okazje. |
| Warto też zwrócić uwagę na jedwabne podszewki i ozdobne obszycia brzegów, pojawiające się wzdłuż pół i przy rękawach. |
Przypisy |
- ↑
I. Turnau, Słownik ubiorów, Warszawa 1999, s. 206.
- ↑
Zdobiąca kołpak jubilerska oprawa dla kity z piór.
- ↑
Lilla Tompos, Wykroje węgierskich dolmanów i mente w XVII w. [w:] „Ubiory w Polsce. Materiały III Sesji Klubu Kostiumologii i Tkaniny Artystycznej przy oddziale Warszawskim Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa 1992" , Warszawa 1994. s. 112.
- ↑
Karwasz husarski ‒ część zbroi płytowej chroniąca przedramię.
- ↑
W księdze określono długość ubioru na 7/4, tj. 108,5 cm. L. Tompos, op. cit. s. 116.
- ↑
Karazja, karazya (ang. kersey, od miejscowości Kersey) ‒ lekka tkanina z gorszych gatunków wełny czesankowej, o splocie płóciennym, rodzaj sukna, zwykle produkowana w żywych kolorach; powszechnie stosowana w Polsce w XVI w., później wyparta przez różne tanie tkaniny wełniano-bawełniane: saję, bombazyn, drogiet.
- ↑
Adamaszek ‒ tkanina wzorzysta, jednobarwna lub dwubarwna, z deseniem uzyskanym przez odmienny splot tła i wzoru. Nazwa pochodzi od Damaszku, syryjskiego miasta słynącego od czasów perskich (IX w.) z wyrobu tkanin jedwabnych. W Europie w XV‒XVII w. niezwykle popularna, sprowadzana do Polski w tym czasie ze słynnych wytwórni włoskich we Florencji, Lukce, Neapolu.
- ↑
A. Sternschuss, Dom Jana Matejki, „Biblioteka Krakowska", Kraków 1898, s. 34.
- ↑
A. Drążkowska, Odzież dziecięca w Polsce w XVII i XVIII wieku, Toruń 2007, s. 64, 93; M. Podkańska, M. Ratajczak, Dokumentacja konserwatorska: Zespół XVII-wiecznych strojów i tkanin z pochówków rodziny von Reiswitz, Warszawa, maszynopis w WOSOZ we Wrocławiu, Delegatura w Jeleniej Górze [Kat. kat. V/1].
- ↑
Ibidem.
- ↑
Długość żupanów waha się między 114 a 140 cm.
- ↑
Zbiory MNK, nr inw. MNK IX-4281, Biedrońska- Słotowa B., Orient w sztuce polskiej, kat. wystawy, Kraków 1992, II/15, s.73
- ↑
Łokieć warszawski albo staropolski - miara funkcjonująca w I Rzeczypospolitej i po rozbiorach do 1819 r. – jego miara to 59,6 cm
|
|
|
